Хатыйп Миңнегулов: «Дин һәм милләт - кешенең ике канаты ул»

Татарстан Республикасы мөселманнары Диния нәзарәтенең яшьләр бүлеге нигезендә эшләүче «Алтын урта» клубы күптән түгел филология фәннәре докторы, КФУ профессоры, академик Хатыйп Миңнегулов белән очрашу оештырды.

- Безнең татар әдәбияты шәрык дөньясы беләнтыгызбәйләнгән.Хәзерге вакытта Европа, Америка алга китте, диләр. Ә бит урта гасырларда мөселман, гарәп-фарсы дөньясы цивилизациянең иң башында торган. Көнчыгыш VI-VIII гасырларда ук күтәрелә башлый. Аның мәдәнияте, фәне Төньяк Африкага, Испаниягә тарала. Урта гасырларда гарәп дөньясы иң алга киткән төбәк булуы белән аерылып тора. Боларга X гасырда фарсылар, иранлылар килеп кушыла, — дип белдерде Хатыйп Йосып улы.

Безнең әби-бабаларыбыз гарәп-фарсы телләрен белгәннәр, аның үзәгендә кайнаганнар, дөнья мәдәниятенең магистраль үзәк юлын­дагы мәгълүматлар белән таныш булганнар. Бу күренешләр безнең

мәдәниятебезгә, рухи тормышыбыз­га искиткеч зур йогынты ясаган. Язма әдәбият, икенче төрле әйткәндә, сүз сәнгате халкыбыз тарихында аерым урын били. Язма әдәбияты булган ха­лык — ул цивилизацияле халык. Безнең төрки-татар әдәбияты рус, Европа әдәбиятлары белән чагыштырганда, һич кенә дә ким түгел. Чөнки безнең мең ярым елдан артык тарихыбыз бар. Борынгы төрки чорларда безгә Кытай, һиндстан цивилизациясе шактый йо­гынты ясый. Ә VII гасырдан мөселман дөньясына, ислам орбитасына керә башлыйбыз. 922 елда болгарлар ислам динен рәсми төстә кабул иткән дигән факт бар. Әмма аңа кадәр үк тә халкы­бызга ислам дине ныклып үтеп кергән булган инде.

Галим берничә әдипнең иҗатына

да тукталды. Мисал өчен, Әхмәт Ясәви (1166 елда вафат) һәм Сөләйман Ба­кырган ый (1186 елда вафат). Әлеге шагыйрьләр, Урта Азиядә яшәсәләр дә, бөтен төрки мөселман дөньясында мәшһүр зат булганнар. Алар суфыйчы-лык, фәлсәфи карашларын җиткерүдә әдәби-сәнгати формалардан мул фай­далана. Шигырьләре башка төбәкләргә, хәтта Урта Азиянең үзенә, Төркиягә ка­раганда да безнең татар дөньясында киң таралыш тапкан. Аларның кита­плары мәктәп-мәдрәсәләрдә дәреслек рәвешендә кулланыла. Әйтик, «Бакыр­ган китабы», Ясәвинең «Хикмәтләрле... Аларның шигырьләрендә Коръән тәгълиматы урын ала. Кеше, беренче чиратта, Алла һы Тәгаләне уйларга тиеш. Суфыйчылык рухы да аларда рәсми ислам белән каршылыкка керми. Анда түбәндәгеләр әйтелә: байлык артыннан кумаска, бу дөньяда кәеф-сафа коруга бирелмәскә, бар булганына канәгать бу­лып яшәргә, башка инсаннарны хөрмәт итәргә...

Рабгузыйның «Кыйссасел әнбия» («Пәйгамбәрләр тарихы») әсәре шулай ук кызыклы. Анда һәрбер пәйгамбәр ту­рында бик җанлы, образлы итеп кыйс­салар, хикәятләр бирелә. Бу әсәрләр бер яктан дини тәгълиматны җиткерү булса, икенче яктан укучыларда ма­тур әхлакый сыйфатлар тәрбияләүгә юнәлтелгән. «Кыйссасел әнбия» әсәре халкыбызда онытылмыйча дәвамлы рәвештә укылып килә.Ул 1859 елда Ка­занда басылып чыга, шуннан соң да гел басылып тора. Х.Миңнегулов аны хәтта Әнкарага баргач та күреп кайткан.

Диннең халык, милләт тормышын­дагы урынына карата да галим үз фи­керен җиткерде. «Дин һәм милләт — кешенең ике канаты — диде ул. Яшьләрне динебезне өйрәнергә, милли үзенчәлекләрне таный белергә, бай ми­расыбыз белән һәрдаим кызыксынып торырга чакырды.

Нияз САБИРҖАНОВ